ਪੱਟੀ ਬਾਈਟਸ

ਪੁਰਾਤਨ ਅਤੇ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਕਾਲ

ਪੱਟੀ ਸ਼ਹਿਰ, ਜੋ ਤਰਨਤਾਰਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਪੁਰਾਤਨ ਸਮਿਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਵਪਾਰਕ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਝਲਕਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ "ਪੱਟੀ-ਹੈਬਤਪੁਰਾ" ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ "ਪੱਟੀ" ਦਾ ਅਰਥ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਪੱਟੀ ਜਾਂ ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਇੱਥੇ ਇਸਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਬਣਤਰ (ਗਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਮੁਹੱਲੇ) ਜਾਂ ਪੇਂਡੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਵੀ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੱਟੀ ਦਾ ਨਾਂ ਲੋਦੀ-ਸ਼ਾਸਨ ਵਾਲੇ ਹਾਇਬਤ ਖ਼ਾਨ ("ਹੈਬਤਪੁਰਾ") ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਸੌਖੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਿਰਫ਼ "ਪੱਟੀ" ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ। ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਆਪਣੀ ਆਰਥਿਕ ਸਮਰੱਥਾ ਕਾਰਨ "ਨੌ ਲੱਖੀ ਪੱਟੀ" ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਕਿ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਭੂਮੀ ਮਾਲੀਆ (land revenue) ਲਗਭਗ ਨੌ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀ। ਇਹ ਇਸਦੇ ਵੱਡੇ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਕੁੱਲ ਕਮਾਈ ਨੂੰ। ਇਸ ਵੱਡੀ ਆਰਥਿਕ ਸਮਰੱਥਾ ਕਾਰਨ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਜ਼ਮੀਨਦਾਰਾਂ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਰਸੂਖ ਵਧ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਵਪਾਰਕ ਰਾਹਦਾਰੀਆਂ ਇੱਥੋਂ ਲੰਘਦੀਆਂ ਸਨ।

ਮੁਗਲ ਕਾਲ (16ਵੀਂ–18ਵੀਂ ਸਦੀ)

ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ (16ਵੀਂ–18ਵੀਂ ਸਦੀ), ਪੱਟੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਮੁਗਲ ਗਵਰਨਰਾਂ ਦੀ ਰਹਾਇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਥਾਂ ਹੋ ਗਿਆ। ਗਵਰਨਰ ਇੱਥੇ ਟੈਕਸ ਵਸੂਲਦੇ, ਕਾਨੂੰਨ-ਵਿਵਸਥਾ ਚਲਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਹਿੱਕ ਲਗਾਉਂਦੇ। 1755–56 ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਇੱਟਾਂ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੁਗਲ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਪੁਲਿਸ ਥਾਣੇ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਕੰਧ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਹੱਦ ਦਰਸਾਉਣਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਢਿੱਗ-ਫੁਟੀਆਂ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਈ ਹੋਰ ਮੁਗਲ-ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਮਸਜ਼ਿਦਾਂ, ਮਕਬਰੇ ਵੀ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਾਂਗ ਕੁਝ ਕੁ ਹੀ ਬਚੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਵੀ ਖਰਾਬ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਧਿਆਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਕਮ ਹੈ।

ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ (ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ)

ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਪੱਟੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਥਾਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਲਈ ਲਿਆਏ ਗਏ ਦੋ ਕੀਮਤੀ ਘੋੜਿਆਂ (ਦਿਲਬਾਗ ਅਤੇ ਗੁਲਬਾਗ) ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਸੈਨਿਕਾਂ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਬਣੇ। ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਜੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਘਾਹੀ ਦਾ ਭੇਸ ਧਾਰ ਕੇ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭੱਠ (ਇੱਟਾਂ ਪਕਾਉਣ ਵਾਲਾ) ਦਾ ਭੇਸ ਧਾਰ ਕੇ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਦੇ ਤਬੇਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਉਹਨਾਂ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲੈ ਆਏ। ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਪੱਟੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼੍ਰੀ ਚੌਬਾਰਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਭੱਠ ਸਾਹਿਬ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼੍ਰੀ ਚੌਬਾਰਾ ਸਾਹਿਬ ਉਸ ਸਥਾਨ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਜੀ ਨੇ ਘਾਹੀ ਦਾ ਭੇਸ ਧਾਰਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਘੋੜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਭੱਠ ਸਾਹਿਬ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਜੀ ਨੇ ਭੱਠ (ਇੱਟਾਂ ਪਕਾਉਣ ਵਾਲੇ) ਦਾ ਭੇਸ ਧਾਰਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਅੰਤਿਮ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਕਈ ਸਿੱਖ ਜੱਥੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਕੇ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰਦਾਂਜਲੀ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਫ਼ੈਸਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਤੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ (18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪੀਰੀਅਡ)

18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪੀਰੀਅਡ ‘ਚ ਮੁਗਲ ਸ਼ਕਤੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਤਦ ਪੱਟੀ ਸਿੱਖ ਫ਼ੈਸਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਲੜਾਈ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਿਆ। 1755 ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਸ਼ਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੱਟੀ ‘ਤੇ ਫ਼ਤਹ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਅਖੀਰਕਾਰ 1811 ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਜੋੜ ਲਿਆ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਕੰਧ ਵੀ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈ। ਉਸੇ ਦੌਰਾਨ ਇੱਥੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਮਿਰਜ਼ੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਦਲੀ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਹਵੈਲੀਆਂ ਟੁੱਟਣੀਆਂ ਪਈਆਂ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਿਰਜ਼ੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਵੈਲੀਆਂ ਖੇਤੀ ਲਈ ਤੋੜੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਨੇ ਪੱਟੀ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਫ਼ਤਾਂ ‘ਚ ਵੱਡੇ ਫਰਕ ਲਿਆਏ।

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਕੂਮਤ (1850–1947)

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਕੂਮਤ ਆਉਣ ‘ਤੇ (1850–1947), ਪੱਟੀ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਟਾਊਨ ਰਹਿ ਗਿਆ; ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਯਾਤਰੀ ਅਲੇਕਜ਼ੈਂਡਰ ਬਰਨਜ਼ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਲਗਭਗ 5,000 ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੁਗਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਸੋਫ਼ੀ ਦਰਗਾਹਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਟੁਕੜੇ ਹੀ ਬਚੇ ਰਹਿ ਗਏ, ਕਿਉਂਕਿ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਧੁਰੱਖਣ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵੰਡ (1947)

1947 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਨੇ ਪੱਟੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਕੀਤਾ। ਵੰਡ ਤੱਕ, ਪੱਟੀ ਲਾਹੌਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਇੱਕ ਤਹਿਸੀਲ ਸੀ, ਪਰ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਮਾਨਕ ਤਹਿਸੀਲ ਬਣ ਗਿਆ। ਕਈ ਮੁਸਲਿਮ ਪਰਿਵਾਰ, ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਮਿਰਜ਼ੇ ਅਤੇ ਗਿਲਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚਲੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਲੋਕਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਘਟਨਾਅ ‘ਚ ਸੰਕੋਚ ਆਇਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 2006 ਵਿੱਚ ਤਰਨਤਾਰਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਬਣਨ ‘ਤੇ ਪੱਟੀ ਇਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਨੇ ਪੱਟੀ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲੱਗੇ।

ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ (2006 ਤੋਂ ਬਾਅਦ)

2006 ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੱਟੀ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਕੋਵਿਡ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਦੌਰਾਨ ਇੱਥੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਸਰਹੱਦੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਜੋਂ 100% ਯੋਗ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵੈਕਸੀਨ ਦੀ ਡੋਜ਼ ਲੱਗੀ। ਇਥੋਂ ਦੇ ਕਈ ਸਕੂਲ ਤੇ ਕਾਲਜ ਖੁੱਲ੍ਹ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਾਈ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਹਾਲੇ ਵੀ ਚੰਗੀ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਧਰੋਹਰ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋਈ, ਜੀਵਤ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਮਸਜਿਦਾਂ, ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਦਰਗਾਹਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅਜੇ ਅਣਗਿਣਤ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਣਨੀਆਂ ਹਨ। ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਮੁਗਲ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਢਾਂਚਾਗਤ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੰਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਕੰਧ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਅਤੇ ਕੁਝ ਮੰਦਰ-ਮਸਜਿਦਾਂ ਬਚੇ ਹਨ, ਪਰ ਅੱਜ ਉਦਾਸ ਚਿਹਰੇ ਵਾਂਗ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ, ਸਰਕਾਰੀ ਪੇਸ਼ੇਵਰਾਂ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਮਿਲਕੇ ਇਹ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਜੋ ਆਉਂਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਸਕੇ।

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ

• ਰਾਏ ਧੂਨੀ ਚੰਦ: ਰਾਏ ਧੂਨੀ ਚੰਦ ਪੱਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਧਨਾਢ ਜ਼ਮੀਨਦਾਰ (ਕਿਰਦਾਰ/ਰੈਵੇਨਿਊ ਕੁਲੈਕਟਰ) ਸਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਪੱਟੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਦਰਜ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੀ, ਬੀਬੀ ਰਜਨੀ, ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੇਂਦਰ, ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ (ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ) ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਧੂਨੀ ਚੰਦ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਕੌਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਬੀਬੀ ਰਜਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਜਵਾਬ ਤੋਂ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ, ਧੂਨੀ ਚੰਦ ਨੇ ਬੀਬੀ ਰਜਨੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਇੱਕ ਕੋਹੜੀ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
• ਬੀਬੀ ਰਜਨੀ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੀਬੀ ਰਜਨੀ: ਬੀਬੀ ਰਜਨੀ, ਰਾਏ ਧੂਨੀ ਚੰਦ ਦੀ ਧੀ, ਇੱਕ ਅਡੋਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਾਲੀ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਿੱਖਣੀ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਵੱਲੋਂ ਕੋਹੜੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਬੀਬੀ ਰਜਨੀ ਨੇ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹਾਰੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕੋਹੜੀ ਪਤੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਬਿਮਾਰ ਪਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਟੋਕਰੀ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਦਰ-ਦਰ ਭਟਕਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਕਦੇ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਇੱਕ ਦਿਨ ਬੀਬੀ ਰਜਨੀ ਦਾ ਪਤੀ ਇੱਕ ਬੇਰੀ ਦੇ ਦਰੱਖਤ ਹੇਠਾਂ ਬੈਠਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਤਲਾਬ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਕੁਝ ਕਾਲੇ ਕਾਂ ਤਲਾਬ ਵਿੱਚ ਡੁਬਕੀ ਲਗਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਚਿੱਟੇ ਹੋ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਚਮਤਕਾਰ ਵੇਖ ਕੇ, ਉਸਨੇ ਵੀ ਉਸ ਤਲਾਬ ਵਿੱਚ ਰੇਂਗ ਕੇ ਡੁਬਕੀ ਲਗਾਈ ਅਤੇ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੋਹੜ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਠੀਕ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਉਹੀ ਤਲਾਬ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਖੁਦਵਾਈ ਕਰਵਾਈ। ਇਸ ਚਮਤਕਾਰੀ ਘਟਨਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੀਬੀ ਰਜਨੀ ਪੱਟੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਬੀਬੀ ਰਜਨੀ ਦੀ ਅਟੁੱਟ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।
• ਮਿਰਜ਼ੇ ਪਰਿਵਾਰ: ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ‘ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਦੇ, ਪਰ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੰਡ ਵਾਲੇ ਦੌਰ ‘ਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚਲੇ ਗਏ।
• ਗਿਲਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ: ਸੋਫ਼ੀ ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਵੰਸ਼, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦਰਗਾਹਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਇਥੇ ਹਾਲੇ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਯਥਾਰਥ ਅਤੇ ਨਿਰਣਾਇਕ ਸੰਖੇਪ

ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਪੱਟੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਲਗਭਗ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਰਹਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ “ਨੌ ਲੱਖੀ ਪੱਟੀ” ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਗਿਆ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਕ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਇਆ। ਫਿਰ ਸਿੱਖ ਯੁੱਗਾਂ ਨੇ ਇਸ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਫ਼ੈਸਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਦੌਰ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਕੂਮਤ ਵਿੱਚ ਪੱਟੀ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਟਾਊਨ ਸੀ, ਪਰ ਵੰਡ ਨੇ ਇਥੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਦੇਸ਼-ਇਕਾਈ ਦੇ ਨਵੇਂ ਚਿਹਰੇ ਚੜ੍ਹੇ। ਅੱਜ ਪੱਟੀ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਿੱਖਿਆ ਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਝਲਕਾਂ ਵੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਹਾਲੇ ਵੀ ਸਰਕਾਰੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਇਮਾਰਤਾਂ ਅਣਦੇਖੀਆਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਲਈ ਮਿਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਏ, ਤਾਂ ਜੋ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਧਰੋਹਰ ਨਾਲ ਗਰਵ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਵੇ।